рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдкूँрдЬी рд╣ै। рдпрджि рд╢рд░ीрд░ рд╕्рд╡рд╕्рде рд╣ै рддो рдЬीрд╡рди рдХे рд╣рд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕рдлрд▓рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдкैрд╕ा, рдкрдж, рд╕рдо्рдоाрди, рд╕рдм рдХुрдЫ рдПрдХ рд╕ीрдоा рддрдХ рд╣ी рд╕ुрдЦ рджे рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдкрд░ंрддु рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╣ी рдРрд╕ा рдзрди рд╣ै рдЬो рд╣рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рдЦुрд╢ рд░рдЦрддा рд╣ै। рдПрдХ рд╕्рд╡рд╕्рде рд╢рд░ीрд░ рдоें рд╣ी рд╕्рд╡рд╕्рде рдорди рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै — "рдкрд╣рд▓ा рд╕ुрдЦ рдиिрд░ोрдЧी рдХाрдпा।"
1️⃣ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХा рдЕрд░्рде
рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХा рдЕрд░्рде рдХेрд╡рд▓ рд░ोрдЧों рдХा рдЕрднाрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рд╢рд░ीрд░, рдорди рдФрд░ рдЖрдд्рдоा рдХे рд╕ंрддुрд▓рди рдХा рдиाрдо рд╣ै। рдЬрдм рд╡्рдпрдХ्рддि рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рддंрджुрд░ुрд╕्рдд, рдоाрдирд╕िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╢ांрдд рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рд╣рддा рд╣ै, рддрдм рдЙрд╕े рдкूрд░्рдг рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рд╡िрд╢्рд╡ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ंрдЧрдарди (WHO) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ —
“рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХेрд╡рд▓ рд░ोрдЧों рдХी рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрддि рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╢ाрд░ीрд░िрдХ, рдоाрдирд╕िрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдкूрд░्рдг рд╕ुрдЦ-рд╕рдоृрдж्рдзि рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╣ै।”
2️⃣ рдЕрдЪ्рдЫा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХ्рдпों рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै
-
рдКрд░्рдЬा рдФрд░ рдХाрд░्рдпрдХ्рд╖рдорддा: рд╕्рд╡рд╕्рде рд╢рд░ीрд░ рд╣рдоें рд╣рд░ рджिрди рдХी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХो рдкूрд░े рдЬोрд╢ рдФрд░ рд▓рдЧрди рд╕े рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рджेрддा рд╣ै।
-
рдоाрдирд╕िрдХ рд╢ांрддि: рдЬрдм рд╢рд░ीрд░ рдаीрдХ рд░рд╣рддा рд╣ै, рддो рдорди рднी рд╕्рдеिрд░ рдФрд░ рдк्рд░рд╕рди्рди рд░рд╣рддा рд╣ै।
-
рджीрд░्рдШाрдпु: рдиिрдпрдоिрдд рд╡्рдпाрдпाрдо, рд╕ंрддुрд▓िрдд рдЖрд╣ाрд░ рдФрд░ рдЕрдиुрд╢ाрд╕िрдд рджिрдирдЪрд░्рдпा рд╣рдоें рд▓ंрдмी рдЙрдо्рд░ рджेрддा рд╣ै।
-
рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╕ोрдЪ: рд╕्рд╡рд╕्рде рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рддि рд╣рдоेрд╢ा рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд░рдЦрддा рд╣ै।
-
рд░ोрдЧ рдк्рд░рддिрд░ोрдзрдХ рдХ्рд╖рдорддा: рдЕрдЪ्рдЫा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╢рд░ीрд░ рдХो рд░ोрдЧों рд╕े рд▓рдб़рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै।
3️⃣ рд╕ंрддुрд▓िрдд рдЖрд╣ाрд░ рдХा рдорд╣рдд्рд╡
рдЦाрдиे-рдкीрдиे рдХी рд╕рд╣ी рдЖрджрддें рд╕्рд╡рд╕्рде рдЬीрд╡рди рдХी рдиींрд╡ рд╣ैं।
рд╕ंрддुрд▓िрдд рдЖрд╣ाрд░ рдоें рдХ्рдпा рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП:
-
рдк्рд░ोрдЯीрди – рджाрд▓, рджूрдз, рдЕंрдбा, рд╕ोрдпा, рдкрдиीрд░ рдЖрджि рд╢рд░ीрд░ рдХी рдоांрд╕рдкेрд╢िрдпाँ рдмрдиाрддे рд╣ैं।
-
рдХाрд░्рдмोрд╣ाрдЗрдб्рд░ेрдЯ – рдЪाрд╡рд▓, рдЧेрд╣ूँ, рдЖрд▓ू рдЖрджि рд╢рд░ीрд░ рдХो рдКрд░्рдЬा рджेрддे рд╣ैं।
-
рд╡िрдЯाрдоिрди рдФрд░ рдоिрдирд░рд▓्рд╕ – рдлрд▓, рд╕рдм्рдЬिрдпाँ, рд╕ूрдЦे рдоेрд╡े рд╢рд░ीрд░ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдХाрд░्рдпों рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддे рд╣ैं।
-
рдлाрдЗрдмрд░ – рдкाрдЪрди рд╢рдХ्рддि рдХो рдордЬрдмूрдд рдмрдиाрддा рд╣ै।
-
рдкाрдиी – рд╢рд░ीрд░ рд╕े рд╡िрд╖ैрд▓े рддрдд्рд╡ों рдХो рдиिрдХाрд▓рдиे рдФрд░ рдд्рд╡рдЪा рдХो рддाрдЬ़ा рд░рдЦрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै।
ЁЯСЙ рдЬंрдХ рдлूрдб, рдЕрдзिрдХ рддेрд▓-рдорд╕ाрд▓े рдФрд░ рдоीрдаे рдкрджाрд░्рдеों рд╕े рдкрд░рд╣ेрдЬ़ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।
ЁЯСЙ рджिрди рдоें рдХрдо рд╕े рдХрдо 8–10 рдЧिрд▓ाрд╕ рдкाрдиी рдкीрдиा рдЪाрд╣िрдП।
4️⃣ рдиिрдпрдоिрдд рд╡्рдпाрдпाрдо рдХा рдорд╣рдд्рд╡
рд╢рд░ीрд░ рдХो рд╕्рд╡рд╕्рде рдФрд░ рд╕рдХ्рд░िрдп рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпाрдпाрдо рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै।
рд░ोрдЬ़ाрдиा 30 рдоिрдирдЯ рдХा рд╡्рдпाрдпाрдо рдХрдИ рдмीрдоाрд░िрдпों рд╕े рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।
рд╡्рдпाрдпाрдо рдХे рдк्рд░рдХाрд░:
-
рдпोрдЧ рдФрд░ рдк्рд░ाрдгाрдпाрдо – рдоाрдирд╕िрдХ рд╢ांрддि рдФрд░ рдПрдХाрдЧ्рд░рддा рдмрдв़ाрддा рд╣ै।
-
рджौрдб़рдиा рдпा рд╡ॉрдХिंрдЧ – рд╣ृрджрдп рдФрд░ рдлेрдлрдб़ों рдХो рдордЬрдмूрдд рдмрдиाрддा рд╣ै।
-
рд╕्рдЯ्рд░ेрдЪिंрдЧ рдФрд░ рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг – рдоांрд╕рдкेрд╢िрдпों рдХी рд▓рдЪрдХ рдФрд░ рддाрдХрдд рдмрдв़ाрддा рд╣ै।
“рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣рд░ рджिрди рдХुрдЫ рд╕рдордп рд╡्рдпाрдпाрдо рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं рдиिрдХाрд▓рддा, рд╡рд╣ рдмीрдоाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рдордп рдиिрдХाрд▓рддा рд╣ै।”
5️⃣ рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХा рдорд╣рдд्рд╡
рдЖрдЬ рдХे рддेрдЬ़ рд░рдл्рддाрд░ рдЬीрд╡рди рдоें рдоाрдирд╕िрдХ рддрдиाрд╡ (Stress) рдмрд╣ुрдд рдЖрдо рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдоाрдирд╕िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЕрд╕्рд╡рд╕्рде рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬीрд╡рди рдХी рдЦुрд╢िрдпों рдХा рдЖрдиंрдж рдирд╣ीं рд▓े рд╕рдХрддा।
рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рдЙрдкाрдп:
-
рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдиींрдж рд▓ें (7–8 рдШंрдЯे рд░ोрдЬ़)।
-
рдз्рдпाрди (Meditation) рдХрд░ें।
-
рдЕрдкрдиी рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░ें।
-
рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╕ोрдЪ рдЕрдкрдиाрдПँ।
-
рдоोрдмाрдЗрд▓ рдФрд░ рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдХा рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рди рдХрд░ें।
-
рдкрд░िрд╡ाрд░ рдФрд░ рджोрд╕्рддों рдХे рд╕ाрде рд╕рдордп рдмिрддाрдПँ।
6️⃣ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рджेрдЦрднाрд▓
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рднी рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХा рдЕрд╣рдо рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ै।
-
рджिрди рдоें рджो рдмाрд░ рджाँрдд рд╕ाрдл рдХрд░ें।
-
рд░ोрдЬ़ рдирд╣ाрдПँ рдФрд░ рдХрдкрдб़े рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рд░рдЦें।
-
рдШрд░ рдФрд░ рдЖрд╕рдкाрд╕ рд╕рдлाрдИ рдмрдиाрдП рд░рдЦें।
-
рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░ाрдПँ।
-
рд╣ाрде рдзोрдиे рдХी рдЖрджрдд рдбाрд▓ें, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рднोрдЬрди рд╕े рдкрд╣рд▓े।
“рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдЖрдзा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╣ै।”
7️⃣ рдирд╢े рдФрд░ рдмुрд░ी рдЖрджрддों рд╕े рджूрд░ी
рд╢рд░ाрдм, рддंрдмाрдХू, рд╕िрдЧрд░ेрдЯ рдЬैрд╕ी рдЪीрдЬ़ें рд╢рд░ीрд░ рдХो рдзीрд░े-рдзीрд░े рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджेрддी рд╣ैं।
рдЗрдирд╕े рди рдХेрд╡рд▓ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдкрд░िрд╡ाрд░ рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рднी рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़рддा рд╣ै।
рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдЗрдирд╕े рджूрд░ी рдмрдиाрдиा рдЕрдд्рдпंрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
8️⃣ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп
рд╣рдоाрд░ा рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рд╕ीрдзे рд╣рдоाрд░े рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
рдк्рд░рджूрд╖рдг, рд╢ोрд░ рдФрд░ рдЧंрджрдЧी рдмीрдоाрд░िрдпों рдХी рдЬрдб़ рд╣ैं।
рдЗрд╕рд▓िрдП —
-
рдкेрдб़ рд▓рдЧाрдПँ ЁЯМ│
-
рдк्рд▓ाрд╕्рдЯिрдХ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрдо рдХрд░ें
-
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рдФрд░ рд╣рд░िрдд рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдмрдиाрдПँ
9️⃣ рдЖрдпुрд░्рд╡ेрджिрдХ рдФрд░ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЙрдкाрдп
рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд╢рд░ीрд░ рдХो рд╕्рд╡рд╕्рде рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рджिрдирдЪрд░्рдпा (рджिрди рдоें рдЙрдардиे, рдЦाрдиे, рд╕ोрдиे рдХा рд╕рдордп) рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।
-
рд╕ुрдмрд╣ рдЬрд▓्рджी рдЙрдардиा,
-
рд╕ूрд░्рдпोрджрдп рдХे рд╕рдордп рдпोрдЧ рдХрд░рдиा,
-
рдоौрд╕рдоी рдлрд▓ рдФрд░ рд╕рдм्рдЬिрдпाँ рдЦाрдиा,
-
рдиींрдмू рдкाрдиी, рддुрд▓рд╕ी, рд╣рд▓्рджी рдЬैрд╕े рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рддрдд्рд╡ों рдХो рдЖрд╣ाрд░ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдиा — рдпे рд╕рдм рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпंрдд рд▓ाрднрджाрдпрдХ рд╣ैं।
рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖
рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╣ी рдЬीрд╡рди рдХा рд╕рдЪ्рдЪा рдзрди рд╣ै। рдпрджि рд╣рдо рдЕрдкрдиे рд╢рд░ीрд░, рдорди рдФрд░ рдЖрдд्рдоा рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдХрд░ें, рддो рдЬीрд╡рди рд╕ुрдЦрдж рдФрд░ рд╕рдлрд▓ рдмрдирддा рд╣ै।
рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдпрд╣ рд╕рдордЭрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╕्рд╡рд╕्рде рд░рд╣рдиा рдХोрдИ рд╡िрдХрд▓्рдк рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
рд╕ंрддुрд▓िрдд рдЖрд╣ाрд░, рдиिрдпрдоिрдд рд╡्рдпाрдпाрдо, рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдиींрдж рдФрд░ рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╕ोрдЪ — рдпे рдЪाрд░ рд╕्рддंрдн рдПрдХ рд╕्рд╡рд╕्рде рдЬीрд╡рди рдХी рдиींрд╡ рд╣ैं।
“рдпрджि рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╣ै рддो рд╕рдм рдХुрдЫ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै, рдкрд░ рдпрджि рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдирд╣ीं рд╣ै, рддो рдЬीрд╡рди рдХा рд╣рд░ рд╕ुрдЦ рдЕрдзूрд░ा рд╣ै।”